Metodologiya

Etibarlılıq (0–100)

Etibarlılıq məqalənin faktlara nə dərəcədə söykəndiyini və oxucuya etibarlı informasiya təqdim edib-etmədiyini göstərir.

Qiymətləndirmə üç əsas meyara əsaslanır:

1. Faktual əsaslandırma — məqalədəki iddialar faktlara əsaslanırmı? (Məsələn, “Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini elan etdi”, “İlham Əliyev 2003-cü ildə hakimiyyətə gəldi” kimi ümumi bilinən və təsdiqlənmiş hadisələr istinadsız da faktual sayılır. Əgər iddia ümumi biliklə ziddiyyət təşkil edirsə və ya sadəcə rəydən ibarətdirsə, faktual əsaslandırma zəif sayılır.)
2. Mənbə şəffaflığı — istinadlar açıq göstərilibmi və oxucu tərəfindən yoxlana bilirmi?
   • Dəqiq link və ya kitab/jurnal adı varsa → şəffafdır.
   • Ödənişli (paywall) və ya offlayn mənbələr dəqiq adla göstərilibsə → şəffaf sayılır, lakin hamı üçün əlçatan olmadığından bal bir qədər az ola bilər.
   • Ümumi ifadələr (“ekspertlər deyir”) → şəffaf sayılmır.
3. Obyektiv dil — məqalə informasiyanı neytral şəkildə təqdim edir, yoxsa emosional yönləndirmə var?

Qeyd: Bu sistem fakt yoxlayıcı deyil. Yeni və ya aktual hadisələr (məs., ictimai fiqurun müəyyən gündə etdiyi ziyarət) mənbəsiz təqdim olunarsa, “istinadsız iddia” kimi qəbul edilir və etibarlılıq balı aşağı düşə bilər. Bu, hadisənin gerçək olmadığı mənasına gəlmir — sadəcə məqalə onu oxucu üçün yoxlana bilən formada göstərməyib.

Siyasi hakimiyyət meyli (−5…+5)

Bu göstərici məqalə mətninin hakimiyyət institutlarına (prezident, hökumət, parlament, dövlət strukturları) münasibətini əks etdirir.

• −5: Güclü müxalif təqdimat — hakimiyyəti davamlı neqativ, qeyri-legitim və ya düşmən şəkildə təqdim edir.
• −2…−4: Açıq tənqidi təqdimat — problemlər, səhvlər və neqativ vurğular üstünlük təşkil edir.
• 0: Neytral təqdimat — həm müsbət, həm neqativ elementlər balanslıdır və ya mövzu ön planda deyil.
• +2…+4: Açıq iqtidaryönlü təqdimat — uğurlar vurğulanır, neqativlər minimallaşdırılır.
• +5: Güclü iqtidaryönlü təqdimat — hakimiyyəti davamlı müsbət, legitimləşdirici və müdafiəedici şəkildə təqdim edir.

Qeyd: Bu bal müəllifin ümumi siyasi baxışını göstərmir; yalnız həmin konkret məqalədəki təqdimatı əks etdirir.

Reklam aşkarlama

LNK.az sistemi məqalələrin reklam və ya təbliğat xarakterli olub-olmadığını avtomatik aşkar edir. Bu funksiya etibarlılıq qiymətləndirməsində mühüm rol oynayır.

Aşkarlanan reklam növləri

• Ödənişli reklamlar — korporativ elanlar və marka təbliği
• Press-relizlər — rəsmi korporativ bəyanatlar
• Sponsorlu məzmun — gizli reklam və ya təbliğat
• Korporativ elanlar — şirkət tərəfindən maliyyələşdirilən məzmun

Aşkarlama meyarları

Sistem aşağıdakı göstəricilərə əsaslanaraq reklam aşkarlayır:

• Korporativ dil — press-reliz üslubu və marka təbliği tonu
• Müstəqil yoxlama yoxluğu — tək tərəfli müsbət təqdimat
• Reklam göstəriciləri — məqsədli məlumatlandırma və təbliğat
• Mənbə şəffaflığı — mənbələrin açıq göstərilməməsi

AI model seçimi

LNK.az müxtəlif Google Gemini modellərindən istifadə edir və məzmunun xarakterinə görə optimal modeli avtomatik seçir.

Mövcud modellər

• Gemini 2.5 Flash Lite — Qısa xəbərlər və sürətli təhlil üçün
• Gemini 2.5 Flash — Orta uzunluqlu məzmun üçün balanslı seçim
• Gemini 2.5 Pro — Analitik məqalələr və dərin təhlil üçün

Avtomatik model seçimi

Sistem aşağıdakı amillərə əsaslanaraq model seçir:

Flash Lite üçün göstəricilər

• Qısa məzmun (2000 simvoldan az)
• Xəbər açar sözləri ("xəbər", "bildirir", "hadisə")
• Son dəqiqə xəbərləri
• Qısa paraqraflar və bullet pointlər
• Tarix və vaxt göstəriciləri

Pro model üçün göstəricilər

• Uzun məzmun (5000 simvoldan çox)
• Analitik açar sözləri ("təhlil", "araşdırma", "müzakirə")
• Rəy və fikir məqalələri
• Çox bölməli struktur
• İstinadlar və sitatlar

Məzmun mənbələri

LNK.az məqalələrə çatmaq üçün müxtəlif mənbələrdən istifadə edir. Əgər birinci mənbə bloklanıbsa, sistem avtomatik olaraq alternativ mənbələrə keçir.

Mənbə prioriteti

1. Canlı mənbə — Orijinal URL-dən birbaşa məzmun əldə etmə
2. Archive.org — Internet Archive-dən arxiv nüsxəsi
3. Archive.md — Archive.md xidmətindən arxiv nüsxəsi
4. Bloklanmış məzmun — Məhdud məlumat əsasında təhlil

Fallback mexanizmi

Əgər mənbə bot mühafizəsi ilə qorunursa və ya əlçatan deyilsə:

• Sistem əvvəlcə Archive.org-də arxiv nüsxəsi axtarır
• Archive.org tapılmazsa, Archive.md-də axtarır
• Hər iki arxiv mənbəsi tapılmazsa, məhdud məlumat əsasında təhlil aparır
• İstifadəçi nəticədə mənbənin statusu haqqında xəbərdarlıq alır

Diaqnostik göstəricilər

Diaqnostik göstəricilər koordinat sisteminə birbaşa təsir etməsə də, oxucuya məqalənin necə qurulduğu barədə əlavə məlumat verir.

Sosial-mədəni təsvirlər

Bu göstərici məqalədə hansı sosial qruplar və dəyərlərin adının çəkildiyini və onların necə təqdim olunduğunu göstərir. Sistem dini, milli, gender, LGBT, miqrantlar kimi qrupları, həmçinin demokratiya və faşizm kimi dəyərləri müəyyənləşdirir və hər biri üçün müsbət, mənfi, neytral və ya qarışıq təqdimatı qısa izahla birlikdə göstərir.

Nümunə nəticə:

• Müsəlmanlar — müsbət. İslam “sülh dini” kimi təqdim olunub, tolerantlıq vurğulanıb.
• LGBT icması — mənfi. “Ənənəvi dəyərlərə zidd” kimi təqdim edilib.
• Demokratiya — müsbət. Qanunun aliliyi və vətəndaş hüquqları müdafiə olunub.
• Miqrantlar — qarışıq. İqtisadi yük kimi təsvir edilsə də, mədəni müxtəlifliyə töhfə vurğulanıb.

Dil siqnalları

Bu göstərici məqalədə seçilən söz və ifadələri toplayır və onların hansı kateqoriyaya aid olduğunu göstərir. Məqsəd məqalənin emosional və ya neytral tonunu oxucuya şəffaf göstərməkdir.

• Yüklü sözlər: güclü emosional assosiasiya daşıyan terminlər (məs., “faciə”, “xəyanət”).
• Qeyri-müəyyən: mənbəsiz iddia və ya çox ümumi ifadələr (“deyilir ki”, “bəziləri hesab edir”).
• Spekulyativ: ehtimal bildirən sözlər (“ola bilər”, “ehtimal ki”).

Qeyd: “Mütləq” tipli sözlər (“həmişə”, “heç vaxt”) yalnız kontekstdə problemli ola bilər; ayrıca kateqoriya kimi işarələnmir.

Niyə JSON?

JSON (JavaScript Object Notation) sadə və geniş istifadə olunan məlumat formatıdır. Onu həm insanlar, həm də kompüterlər asanlıqla oxuya bilir. Nəticələri JSON formatında təqdim edirik ki:

• Şəffaflıq olsun: bütün göstəricilər standart və açıq strukturda göstərilsin.
• Avtomatlaşdırıla bilsin: jurnalistlər, tədqiqatçılar və proqramçılar nəticələri digər sistemlərə inteqrasiya edə bilsinlər.
• Uyğunluq təmin edilsin: JSON bütün əsas dillər və platformalar tərəfindən dəstəklənir.

Beləliklə, JSON yalnız vizual nəticəni deyil, həm də təhlilin tam strukturlaşdırılmış versiyasını göstərir.

JSON çıxarış sxemi

{
  "meta": {
    "article_type": "xəbər | rəy | analitika | reportaj | ...",
    "title": "Məqalənin qısa Azərbaycan dilli başlığı",
    "original_url": "https://... (məqalənin əsas URL-i)",
    "publication": "saytın və ya nəşrin adı (məs., abzas.org)",
    "published_at": "2025-09-05T10:30:00Z"
  },
  "scores": {
    "reliability": {
      "value": 0-100,
      "rationale": "Məqalənin faktlara söykənməsi, mənbələrin göstərilməsi və dilin obyektivliyi barədə aydın izah."
    },
    "political_establishment_bias": {
      "value": -5.0 ... +5.0,
      "rationale": "Məqalənin hakimiyyət institutlarına münasibətini izah et."
    }
  },
  "diagnostics": {
    "socio_cultural_descriptions": [
      { "group": "Müsəlmanlar", "stance": "müsbət | mənfi | neytral | qarışıq", "rationale": "Qısa izah və ya sitat." },
      { "group": "Demokratiya", "stance": "müsbət | mənfi | neytral | qarışıq", "rationale": "Qısa izah və ya sitat." }
    ],
    "language_flags": [
      { "term": "xəyanət", "category": "yüklü söz", "evidence": "Terminin göründüyü cümlədən fraqa." },
      { "term": "deyilir ki", "category": "qeyri-müəyyən", "evidence": "Terminin göründüyü cümlədən fraqa." },
      { "term": "ehtimal ki", "category": "spekulyativ", "evidence": "Terminin göründüyü cümlədən fraqa." }
    ]
  },
  "cited_sources": [
    { "name": "Dövlət Statistika Komitəsi", "role": "rəsmi qurum", "stance": "neytral" }
  ],
  "human_summary": "Məqalənin əsas məzmununu və nəticələrini aydın, axıcı Azərbaycan dilində 2–4 cümlə ilə xülasə et.",
  "is_advertisement": true/false,
  "advertisement_reason": "Reklam xarakterli olduğunu göstərən əsas amillər (məs. korporativ elan, marka təbliği, məqsədli məlumatlandırma)",
  "analyzed_at": "2025-10-11T10:30:00Z",
  "modelUsed": "gemini-2.5-flash-lite",
  "contentSource": "Live | Archive.org | Archive.md | Blocked"
}

Nəticələrin şərhi

Qrafik koordinat sistemi

Analizin nəticələri qrafikdə koordinat oxları üzərində göstərilir. Y oxu etibarlılığı ifadə edir: yuxarı hissə daha yüksək etibarlılığı, aşağı hissə isə zəif etibarlılığı göstərir. X oxu siyasi meyli göstərir: sol tərəf müxalif təqdimatı, sağ tərəf isə hökumətyönümlü təqdimatı əks etdirir. Qrafikdəki nöqtə məqalənin ümumi siqnallarının ortalamasıdır.

Qeyd: İnternet mediasında “xəbər”, “rəy” və “analitika” kimi kateqoriyaların sərhədləri tez-tez qarışır. Buna görə də meta.article_type yalnız məzmunun ümumi xarakterini göstərir və bal sisteminə avtomatik təsir etmir.

Məhdudiyyətlər

Bu sistem fakt yoxlayıcı deyil; məqalədəki siqnalları və meylləri təsnifləşdirən alətdir. İroniya, sarkazm və mədəni istinadlar bəzən düzgün qiymətləndirilə bilməz. Dilin mürəkkəbliyi — məsələn, atalar sözləri və bədii ifadələr — təhlildə səhvlərə yol aça bilər. Model ən son xəbərləri dərhal bilmir; aktuallıqda gecikmələr mümkündür və yerli mədəni istinadlar yanlış başa düşülə bilər. Rəy və ya bioqrafik yazılarda istinadların azlığı səbəbindən etibarlılıq balı texniki olaraq aşağı görünə bilər. Həmçinin, yeni və ya çox aktual hadisələr mənbəsiz təqdim olunarsa, sistem bunları "istinadsız iddia" kimi qəbul edəcək; bu, hadisənin gerçək olmadığını deyil, sadəcə məqalədə oxucu üçün yoxlana bilən istinadın göstərilmədiyini bildirir.

Reklam aşkarlama məhdudiyyətləri

Reklam aşkarlama sistemi korporativ dil və üslub göstəricilərinə əsaslanır. Bəzi gizli reklamlar və ya çox incə təbliğat üsulları aşkarlanmaya bilər. Həmçinin, bəzi press-relizlər və korporativ bəyanatlar jurnalistika üslubunda yazıla bilər və sistem tərəfindən adi xəbər kimi qiymətləndirilə bilər.

AI model məhdudiyyətləri

Müxtəlif AI modellərinin performansı məzmunun mürəkkəbliyinə görə dəyişir. Flash Lite modeli qısa məzmun üçün optimal olsa da, mürəkkəb analitik məqalələrdə bəzi nüansları qaçıra bilər. Pro model daha dərin təhlil təmin edir, lakin daha çox vaxt tələb edir.

Mənbə məhdudiyyətləri

Arxiv mənbələri (Archive.org, Archive.md) bəzən məqalənin tam versiyasını saxlamaya bilər. Bu halda təhlil məhdud məlumat əsasında aparılır və nəticələr tam olmaya bilər. Həmçinin, bəzi mənbələr bot mühafizəsi ilə qorunur və heç bir arxiv mənbəsi tapılmaya bilər.

Etika prinsipləri

LNK.az metodologiyası şəffaflıq, müstəqillik, ədalət, məxfilik və məsuliyyət prinsiplərinə əsaslanır. Bütün metodlar və meyarlar açıq şəkildə izah edilir və heç bir siyasi və ya korporativ qurumdan asılı deyil. Qiymətləndirmələr bütün mənbələrə eyni standartlarla tətbiq olunur. İstifadəçi məlumatları qorunur və üçüncü tərəflərlə paylaşılmır. Səhvlər baş verərsə, onlar etiraf olunur və düzəlişlər açıq şəkildə qeyd edilir.